Түп-тамырымызды жете танудың жолы

​

Саналы ғұмырының 45 жылын ежелгі далалықтардың өткеніне куәлік берер табылған қазба деректердің, жазба деректердің, ауызша деректер­дің мәліметтерін кейінгі жетілген әлем­­дік ғылымның жетістіктерімен са­лыс­­тыра, салғастыра зерделеп, бір­неше еңбек­ жазып, ғылыми орта­дан соның лайықты бағасын ала алмай, торығып жүрген мен үшін Ел­ба­сымыздың 21 қараша күні «Egemen Qazaqstan» газетінде жа­рық көрген «Ұлы дала­ның жеті қыры» атты бағдарлама­лық мақа­ласы ерекше қуат берген, ат­қар­ған ісімнің пайдалылығына сені­мім­ді арттырған рухани тіректей болды. Мақалада айтылған ой-тұжы­рым­дардан өзімнің тарихқа деген ұстанымымның дұрыстығын, бағыт-бағдарымның айқындығын көрдім. Тарихи сананы жаңғырту мәселесіне орай Президентіміздің: «Біздің дүниетанымымыздың, хал­қы­мыздың өткені мен бүгінінің және болашағының іргелі негіздеріне тіке­лей қатысты», деп нақты санамалап көр­сеткен алты ірі жоба тезірек жүзеге асса екен деп тіледім.

Елбасымыз аталмыш мақаласын: «Кеңістік – барлық нәрсенің, ал уақыт – бүкіл оқиғаның өлшемі. Уақыт пен кеңістіктің көкжиегі тоғысқан кезде ұлт тарихы басталады», деп бастап, мұның «жай ғана әдемі афоризм еместігін» ескертіпті. Айтылған ойдың астарынан «бұл – тарихи шындық» деген тұжырым сығалап тұр. Демек уақыт пен кеңістіктің көк­жиегі тоғысқан кезде басталған осы ұлттық тарихымызға терең үңіліп, түп-тамырымызды жете танып, оның күрмеуі күрделі түйінін шешуге ұм­тылу – баршамызға ортақ міндет. Бас­қаша айтқанда, төл тарихымыздың төлтума болмысын өзіміз ғана біліп қоймай, оның ешкімнің тарихы­нан кем еместігін өзгелерге де таны­т­ар­лық тарихқа деген дұрыс ұстаны­мы­мыз болуы қажет. Бұл ретте Пре­­­зи­дент мақаласында санамалап көр­сет­кен Ұлы Даланың жеті қыры ар­қылы біздің ғалымдарымыз бен тарих­­шыларымызға ежелгі ұлы­да­ла­лық­тардың адамзат баласы жасаған өр­кениеттің бастауында тұрғанын меңзеп, «Қазақстан тарихы да жеке жұр­нақ­тарымен емес, тұтастай қал­пында қазіргі заманауи ғылым тұрғы­сынан қарағанда түсінікті болуға тиіс. Оған қажетті дәйектеріміз жеткілікті» дейді. Шындық сөз. Расында да, оған қажетті дәйектер жетіп-артылады. Тек көре білер көз, тани алар мол таным, жүзеге асырар ынта болсын деңіз. 

Біздің бай тарихымыз бар. Бұл – Елбасымыз мысалға келтірген неміс­тердің, италиялықтардың немесе үнді халықтарының жылнамаларындағы баяндалған жетістіктерден артып түс­песе, бір де кем емес тарих. Бірақ біз­дің тарих, өкінішке қарай, ғылыми тұрғыдан зерттеліп, жүйеленбеген, хат­талып қағазға түспеген тарих. Мұ­ның бұлай болуының себептері де сан алуан. Бұл ретте Елбасы өзі­нің мақаласында: «Еуроцентристік көз­­қарас сақтар мен ғұндар және бас­қа да бүгінгі түркі халықтарының ар­ғы бабалары саналатын этностық топтар біздің ұлтымыздың тарихи этногенезінің ажырамас бөлшегі бол­­ғаны туралы бұлтартпас факті­лерді көруге мүмкіндік берген жоқ», дей­ді. Шынында, ғылымда үстем­дігін жүргізіп, өткеннің тарихына қалау­ларына қарай төбебилік жа­сау­ға әбден машықтанып алған еуро­центрис­тік бағыттағы ғалымдар соң­ғы ғасырларда өзгелермен санасу­ды бір­жола жиып қойып, әр халық­тың төл тарихын тек бірыңғай еуро­па­лық таным-түсінікте ғана жазуға, жаз­дыруға қол жеткізді. Соған орай өз­­­дері­­нің жеке тұжырымдарын, Л.Н.Гумилев айтқандай, «талдап, та­л­қы­лауға жатпайтын ғылым же­тіс­тігі» ре­тінде ғылымға енгізді. Осы арқылы өз т­а­ным­дарын өзгеге теліп, адамзат бала­сы­ның кейінгі ұрпақтарының өмір сүру салтының еуропалық таным-түсі­нікке үйлесіп, сай келетіндерін – «өркениеттілер», «мәдениеттілер»; ал оған сай келмейтіндерін – «жабайылар», «тағылар» деп тану заңдылыққа ай­налды. Соның нәтижесінде еуропа­лық емес халықтардың дүниені еуро­па­лықтардың таным-түсінігімен зерделеп, болмысқа солардың көзімен қарауы – білімділіктің, ғалымдықтың белгісі болып саналды. Осының салдарынан көшкінші халықтар уақыт өте келе ғылыми танымды былай қо­­йып, тіпті, өздерінің қалыптасқан қара­­пайым өмірлік төл танымын да еуро­­палық таныммен алмастыруға мәж­­бүр болды. Бұған көрнекі айғақ ретінде қазіргі таңда Шығыс халық­тары­­ның алыс пен жақынды өз та­ным-түсінігімен ажыратудан қалып, өздерінің дәл жанындағы өңірді «Қиыр Шығыс» («Дальний Восток»), ал өздерінен тым алыста, батыс ел­дері­мен шектесіп жатқан шалғай өңір­ді «Таяу Шығыс» («Ближний Восток) деп атап, атау мәнін осы мағынада танып жүргендерін айтсақ та жеткілікті. Мұның тек еуропалықтар үшін ғана солай, ал өздерінің таным-түсініктері­не мүлде кереғар екенінде қазір ешкім­нің шаруасы жоқ. Өкініштісі, бұл тек географиялық танымға ғана қатысты емес-ау!.. 

Қазіргі ұрпақтың тарихи санасы, міне, осындай жағдайда, яғни еуро­палық таным-түсінікте жазылған тарих негізінде қалыптасты. Сол се­беп­­ті де байырғы отырықшылар мен көш­­кін­­шілердің бүгінгі ұрпақтары бұл күн­де өздерін қанша жерден жан-жақ­­ты білімдіміз, тарихи сауаттымыз де­ген­д­ерімен, жасыратыны жоқ, әлі күн­ге өздерінің ежелгі ата-бабалары жө­нін­­дегі тарихи таным-түсініктері осын­дай. Ішкі түйсік қарсылығы­на қара­­мас­тан, бірі – өздерін ежелгі өр­ке­­ниет­­тілердің, екіншісі – өздерін ежел­­­гі жабайы­лардың ұрпағымыз деп сезінеді. Өйткені тағылым алар ортақ тарих танымы ұрпақ санасын осылай қалыптастырған. 

Президент мақаласында осы қа­лып­тасқан қасаң тарихи сананы қайта жаңғырту қажеттігін қадап айтып, оны жүзеге асырудың нақты жол­дарын атап-атап көрсетіпті. Алды­мызда енді соны науқанға айналдырмай, аса біліктілікпен, іскерлікпен ел игілігіне айналдыруымыз қажет. Тарихты қол­дан жасауға болмайды. Бірақ бар та­рих­қа байыппен қарап, кезінде түрлі-түрлі себептермен орын алған кем­шілік­терді ғылыми зерде елегінен өт­кізіп, екшеп отыру; жақсысынан үлгі-өнеге алып, жетілдіру; жаманынан безініп, алда оның қайталануына жол бермеу – бәрімізге ортақ міндет бол­мақ. Тарихқа қалам тартқан әр тарих­шының оқумен тапқан білімін, өмір­ден түйген білігін домбыраның саз­ды әуен шығарған қос шегіндей үй­лес­тіре білумен бірге, қаламына өз­інің ар-ожданын қатаң бақылаушы ет­кені жөн. Сонда ғана ұлтына, адам­зат­қа адал қызмет етіп, ұрпақ санасын дұрыс қалыптастыратын тарих жазылмақ.

​

Қойшығара САЛҒАРАҰЛЫ,

тарихшы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері